تاریخچه و کاربرد آجر
cm 5/6 × 32 × 32 و cm 7×25×28 و cm 7×24~ 23 × 28
در بررسی آجرهای ایلامی مربوط به یک معدن در قرن 13 قبل از میلاد که به صورت نیمه کار شده اند این ابعاد دیده شده :
Cm 7/8 × 5/17×5/37 و cm 8/8 ×5/18 ×38
چنان که پیداست در یک دوره تاریخی ابعاد آجرها بسیار متفات از هم هستند.
در دوران ماد کاربرد آجر به صورت نیمه معمول تر می شود بر خلاف دوران ایلامی که استفاده از آجر به صورت درست بیشتر از کاربرد آن به صورت نیمه است .ابعاد آجر دردوران ماد با تقریب cm 10×5/17×33 است.
در کاوش های جرجان (در دشت گرگان) آجرهای دژشهر مربوط به دوران پارت و ساسانی به صورت ابعاد گوناگون زیرند:
cm 10×40×40 و cm 8×32×32 و cm 7×18×34
در دوران پارت نیز کاربرد آجر به صورت نیمه بیشتر است.
در قرون اولیه اسلامی کمابیش تنوع آجرهای دوران ساسانی معمول است و میانگین ابعاد آجر بیشتر cm10×33×33 است.
در قرن چهارم هجری (اواخر دوران آل بویه و آل زیار) آجر ها به کوچکترین اندازه خود می رسند و میانگین ابعاد آجر ها در این دوران cm 5/3×5/16×5/16 است. این ابعاد آجر امروزه نیز در ناحیه خوزستان که خاک آن برای استفاده در ساخت آجر مناسب نیست همچنان معمول است.
در تزیینات آجری بناهای آل بویه آجرهای کوچکتر (حتی به صورت پاره آجر) نیز تراشیده شده و به کار رفته است. در مسجد جامع اصفهان در دوران آل بویه ابعاد بسیار متنوع و در ضمن کوچک آجر مشخص است. اکثر آجرهای این دوره ضخامتی حدود 3 سانتی متر دارند و آجرهای مستطیلی شکلی نیز با ابعاد cm 3×10×15 یا cm 3×12×16 به چشم می خورند.
در دوران سلجوقی آجرهای معمولی بزرگتر می شوند و به میانگین cm 26 در طول و عرض می رسند. ولی همچنان در بناهای مختلف بسته به نوع اجرا تنوع اندازه ها را می بینیم. مثلاً در مسجد جامع اصفهان در گنبد جنوبی مربوط به دوران سلجوقی ابعاد آجر cm ×3×22×22 است.
ابعاد آجر دوره سلجوقی با همان تنوع تا دوران صفوی ادامه می یابد. مثلاً اندازه آجرهای به کار رفته در دیوارهای قبر سلطان جلپی اوغلی در سلطانیه (قرن هفتم هجری) cm 6×23×23 است.
لازم به ذکر است که در تمام این ادوار برای تزیینات آجری از آجرهای با ابعاد بسیار کوچک استفاده می کردند. مثلاً در مسجد جامع اصفهان در برخی از نماها ابعاد آجر cm5/4×5/2×5/2 است. این نماکارها مربوط به قرن ششم هجری می شود.
از زمان شاه عباس به بعد ابعاد آجرها کمابیش در میانگین cm 23×23 در طول و عرض ثابت می شود این اندازه ها امروزه در آجر ها باقی است.
گفتنی است که آجرهائی که برای کف سازی به کار می رفت معمولاً ابعادی متفاوت با آجرهای به کار رفته در دیوارها و پوشش ها داشت و اکثراً به شل مربع مورد استفاده داشت. مثلاً آجر فرش دوره سلجوقی به ابعاد cm 4×40×40 بود که بعداً با نام آجر نظامی همچنان شهرت یافت.
گرچه در دوره های مختلف آجرهای کف ابعاد متفاوت پیدا کردند و حتی به بزرگی cm 50×50 هم ساخته شدند مع الوصف بهترین اندازه آجر مخصوصاً برای فرش بامها که لزوم شیب بندی داشت cm 4×20×20 تشخیص داده شد زیرا کار با آن سهولت بیشتری داشت. این اندازه آجر در دوران قاجار بسیار متداول شد و به نام آجر فرشی خوانده می شد.
ضخامت آجرها نیز چنانچه در بررسی های اجمالی دیده شد تغییرات زیادی یافت. بیشترین ضخامت 3 گره (حدود 5/13 سانت) و کمترین حدود یک بهر(بهر = cm 3/3) بود.
گاهی برای فرش کف، آجر را به صورت هره کار می گذاشتند. در این صورت ضخامت آجر به روی سطح قرار می گرفت آجر کاری به صورت هره برای فرش کف، در جاهای پر رفت و آمد معمول بود چون آجر مقاومت بیشتری از خود نشان می داد.
آجر مربع قدی را در تقسیم بندی های گوناگون به کار برده اند:
1- آجر کامل : قد
2- نیمه آجر : نیمه
3- آجر = سه قدی
4- آجر = چارک
5- آجر= کلوک (Kalook )
6- نیمه آجری که از طول نصف شده باشد – قلمدانی
7- اگر از یک نیم آجر یک مثلث کم کنند = کلاغ پر
8- اگر از آجر کامل یک مثلث کم کنند و آن را به صورت ذوزنقه در آورند = کله گوش
9- نیم لایی و آن صورتی از آجر است که آجر کامل از ضخامت نصف شده باشد.
آجر کله گوش ( Kalleh-goosh ) در بناهای ایلامی که آجرهای پیش بر کار می کردند دیده شده است. گاه آجر به صورتی جز آنچه گفته شد درست می شد. مثلاً به صورت حرف L این گونه آجر ها را معمولاً برای نماسازی استفاده می کردند.
طرز قرار گیری آجر در کار نیز اسامی مختلف دارد. مثلاً اگر آجرها به صورت ساده و افقی رویهم قرار گیرند رگ چین هستند. اگر آجر ها به صورت عمودی کنار هم قرار گیرند هره چین نامیده می شوند که در خراسان به آن خرند گویند. اگر آجر ها به صورت خوابیده در یک رج قرار گیرند دوال بندی است که معمولاً برای لبه بندی حاشیه باغچه ها و ... به کار می روند. در ته رنگ هایی با زاویه های غیر قائمه از آجر کله گوش استفاده می شد. بهترین مثال چنبرۀ گنبد مسجد جامع یزد است که ته رنگی هشت ضلعی دارد.
آجر چینی در نما
به طور کلی آجر چینی به خصوص در نماسازی انواع بسیار متنوع و گسترده دارد. مثل کله راسته، درهم، پله ای بادبزنی، پالوده ای و ...
یک نوع آجر چینی به صورت آبشاری است: آبشار = ژغر ( Zhaghar ) طرح آبشاری در گچبری هم هست منتها در آجر چینی زوایا قائمه اند ولی در گچبری ممکن است زوایا به صورت منحنی در آید. در نما چینی به صورت بادبزنی، نما را به مربعاتی تقسیم کرده هر مربع یکی به صورت افقی و دیگری به صورت عمودی چیده می شود. گاه نیز آجر چینی به صورت فخر و مدین است یعنی به صورت مشبک چیده می شود.
